Zespół objawów związanych z niedożywieniem, jak i samo niedożywienie, są skutkami działania kilku różnych czynników takich jak: dostarczanie z dietą zbyt małej ilości składników odżywczych i energii, zaburzenia wchłaniania, nadmierna utrata składników pokarmowych. Dolegliwości związane z wiekiem i występującymi chorobami mogą u danej osoby znacznie ograniczyć ilość spożywanych pokarmów. Procesom tym nie towarzyszą zasadnicze zmiany w zapotrzebowaniu na składniki odżywcze (z pewnymi wyjątkami).

Pogorszenie stanu odżywienia/niedożywienie – zarówno u osoby chorej, jak i uznawanej w danym momencie za ogólnie zdrową – niekorzystnie wpływają na funkcjonowanie całego organizmu, powodują pogorszenie funkcji wszystkich narządów i układów. Zaleca się jak najwcześniejsze ustalanie ryzyka niedożywienia i zapobieganie jego wystąpieniu bądź rozwojowi.

Należy monitorować stan odżywienia pacjenta w starszym wieku i ustalać indywidualne plany żywieniowe.

W miarę realnych możliwości należy starać się prowadzić edukację żywieniową pacjenta i/lub jego opiekunów.

W razie potrzeby lekarz rodzinny powinien wcześnie włączyć doustne suplementy pokarmowe (ONS), a w uzasadnionych przypadkach wprowadzać żywienie enteralne.

Po podjęciu interwencji żywieniowej należy monitorować stan odżywienia pacjenta.

Lekarz rodzinny ma wiele możliwości zaobserwowania – często w początkowym stadium rozwoju – zmian na skórze pacjenta i/lub dotyczących jej przydatków (owłosionej skóry głowy, paznokci). Nie zawsze wymagają one konsultacji dermatologicznej. Autorka omawia m.in.: świąd skóry, niegojące się uszkodzenia skóry, plamy o brązowym zabarwieniu, pemfigoid i wypadanie włosów.

Newralgiczne rejony skóry to obszary zwykle zakryte lub mniej zadbane przez starszych pacjentów (np. stopy) i okolice narządów płciowych (tu można zaobserwować zmiany barwnikowe bądź inne, charakterystyczne dla takich chorób jak np. rak prącia lub choroba Pageta). Zmiany w jamie ustnej (nadżerki, owrzodzenia) mogą natomiast znamionować obecność białaczek.

Wskazane jest staranne obejrzenie skóry całego ciała pacjenta, a przynajmniej dokładne wypytanie w wywiadzie o „dziwne”, nietypowe plamki, ranki itp., jakie pacjent sam mógł zauważyć.

Szczególną czujność lekarza powinny budzić niegojące się ranki i plamy o brązowym zabarwieniu umiejscowione na twarzy – jako możliwe symptomy czerniaka.

Nie należy zwlekać z hospitalizacją w przypadkach: podejrzenia półpaśca ocznego lub rozsianego, róży twarzy, a także wystąpienia duszności i/lub obrzęku śluzówek jamy ustnej w przebiegu pokrzywki.

Szybka diagnoza i leczenie zmian na skórze mają ważny aspekt psychospołeczny, ze względu na widoczność tego organu i jego znaczenie estetyczne.

Od blisko 30 lat w Zakładzie Genetyki i Patomorfologii PUM trwają badania dotyczące genetyki klinicznej nowotworów oraz szacowania ryzyka zachorowania i czynników wpływających na wzrost lub zmniejszenie tego ryzyka. Badania są prowadzone w dwóch podstawowych kierunkach: możliwości obniżenia ryzyka zachorowania na nowotwory złośliwe oraz możliwości wsparcia procesu leczenia w przypadku wystąpienia choroby.

Wyniki własne, a także liczne publikacje w literaturze światowej wskazują, że stężenia okreśłonych mikroelementów są niezwykle istotnymi wskaźnikami stopnia ryzyka zachorowania na nowotwory złośliwe. Kobieta przed 50. rokiem życia powinna zbadać stężenia: arsenu, selenu, ołowiu i miedzi. Po 50. r.ż.: arsenu, selenu, cynku i miedzi (ołowiu – jeśli przyjmuje terapię hormonalną). W ramach NFZ w poradniach specjalistycznych można uzyskać skierowanie na odpowiednie badanie.

Istotne jest badanie stężeń mikroelementów we krwi i/lub surowicy u osób zdrowych w celu profilaktyki oraz u pacjentek w trakcie leczenia onkologicznego.

Nadal trwają badania mające na celu obserwację zależności między stężeniami biopierwiastków a wystąpieniem lub przebiegiem raka oraz ustalenie właściwych norm tych stężeń.

Na podst.: Landi F., Martone A.M., Ciciarello F., Galluzzo V., Savera G., Calvani R. i in.: Effects of a New Multicomponent Nutritional Supplement on Muscle Mass and Physical Performance in Adult and Old Patients Recovered from COVID-19: A Pilot Observational Case-Control Study. Nutrients, 2022, 14(11): 2316.

Odpowiednie żywienie i „zarządzanie odżywianiem” mają ogromne znaczenie zarówno w profilaktyce, jak i w leczeniu. Istnieją wystarczające dowody na to, że odpowiedź immunologiczna może być osłabiona przez nieodpowiednie odżywianie. Autorzy badania stoją na stanowisku, że skuteczna pomoc w powrocie do zdrowia pacjentom po przejściu COVID-19 wymaga kompleksowej oceny składu ciała i wydajności fizycznej tych osób oraz konkretnych zaleceń żywieniowych. Celem badania było sprawdzenie wpływu doustnego suplementu diety, składającego się z dziesięciu niezbędnych aminokwasów oraz kwasów cytrynowego, jabłkowego i bursztynowego, na stan pacjentów, którzy po wyzdrowieniu z COVID-19 nadal odczuwali m.in. objawy zmęczenia.

Hipoteza, że suplement diety oparty na 10 aminokwasach, zawierający kwasy cytrynowy, jabłkowy, bursztynowy oraz witaminy B₆ i B₁ mógł mieć pozytywny wpływ na stan odżywienia i poprawę funkcjonowania badanych, została potwierdzona przez dowody naukowe i wysoką biologiczną wiarygodność. Ocena stanu odżywienia, a także leczenie przez zastosowanie odpowiedniego, wieloskładnikowego wsparcia żywieniowego są zalecane u wszystkich pacjentów w ostrej fazie COVID-19, a także po jej przejściu.

Obserwuje się systematyczny wzrost liczby osób chorych na nadwagę i otyłość. Obecnie nadmierną masę ciała stwierdza się u blisko 60%, a otyłość u 20% dorosłych Polaków. Nadmierne nagromadzenie tkanki tłuszczowej, zwłaszcza otyłość brzuszna, jest przyczyną rozwoju ponad 200 powikłań, które pogarszają jakość życia i zwiększają ryzyko zgonu. Autorka omawia: związane z wiekiem zmiany w składzie ciała i ich konsekwencje zdrowotne, rozpoznawanie nadwagi i otyłości, związane z nimi powikłania oraz leczenie nadmiernej masy ciała.

Przesiewowe badanie antropometryczne (ocena BMI i obwodu talii) leży w kompetencjach i możliwościach każdego lekarza. Wskazania do interwencji terapeutycznej powinny obejmować wszystkich chorych z wartością BMI i/lub obwodu talii powyżej zakresów referencyjnych – co ważne: bardziej liberalnych w grupie pacjentów starszych – zwłaszcza w przypadku współwystępowania chorób będących konsekwencjami otyłości.

Zakres interwencji zależy od stopnia zaawansowania choroby, związanych z nią powikłań oraz sprawności fizycznej i mentalnej pacjenta. Leczenie może obejmować: modyfikację sposobu odżywiania, aktywność fizyczną, wsparcie psychologiczne, farmakoterapię, u wybranych pacjentów – leczenie operacyjne.

W procesie leczenia otyłości u seniora powinni uczestniczyć – poza pacjentem, jego opiekunami i lekarzem – także dietetyk, fizjoterapeuta, psycholog. Wielospecjalistyczne podejście do leczenia jest podyktowane złożonością tej choroby i daje szansę na uzyskanie najkorzystniejszego wyniku.

Podczas pandemii COVID-19 nazwisko profesora Tomasiewicza pojawiało się często w kontekście terapii z wykorzystaniem przeciwciał z osocza ozdrowieńców, a potem prac nad lekiem opartym na immunoglobulinach pozyskiwanych z osocza – jednak profesor jest również uznanym hepatologiem, zajmującym się zakaźnymi i niezakaźnymi chorobami wątroby, w tym  szczególnie chorobą stłuszczeniową.

„Przede wszystkim chodzi o to, żeby lekarze rodzinni postrzegali choroby wątroby jako coś naprawdę istotnego. (…) niezwykle ważne jest, żeby w ogóle pomyśleć o HCV, o możliwości zakażenia. (…) W przypadku HCV mamy nowe, wręcz rewolucyjne metody leczenia. Natomiast przesiewowe badanie na obecność HCV wreszcie znalazło się w koszyku lekarza rodzinnego”.

„Niewątpliwie apeluję o badanie w kierunku stłuszczeniowej choroby wątroby, bo to problem, który dotyczy milionów Polaków. Ocenia się, że około jedna czwarta populacji choruje”. (…) „Większą „winę” ponosi tu spożycie węglowodanów, zwłaszcza fruktozy, niż nawet tłuszczów zwierzęcych. Stłuszczenie stało się chorobą cywilizacyjną. (…) Stłuszczeniowa choroba wątroby niesie ze sobą również ryzyko rozwoju innych nowotworów: żołądka, jelit, raka piersi i raka trzonu macicy.”

„Lekarz rodzinny może też określić prawdopodobieństwo i zaawansowanie włóknienia. Ma w tym celu do dyspozycji narzędzie w postaci badania krwi oraz prostych kalkulatorów, na przykład FIB 4 (…) Obecność włóknienia oznacza prostą drogę do marskości wątroby. Na końcu tej drogi jest rak wątrobowokomórkowy. (…)  Działanie prewencyjne jest więc niezwykle ważne, a wczesne wykrycie problemu pozwala uniknąć tych późnych konsekwencji.”

Charakterystyczne dla pacjenta w wieku podeszłym jest często współistnienie kilku przewlekłych procesów chorobowych, powodujące zacieranie się różnic między objawami spowodowanymi starzeniem a tymi chorobami. W celu prawidłowego rozpoznania i wdrożenia właściwego leczenia użyteczna jest tzw. całościowa ocena geriatryczna (COG).

Autorki omawiają szczegółowo zmiany w farmakokinetyce (wchłanianie, dystrybucja, metabolizm i eliminacja) oraz w farmakodynamice leków, zachodzące w powiązaniu ze starszym wiekiem pacjenta.

Sformułowane przez Amerykańskie Towarzystwo Geriatryczne i znowelizowane w 2019 r. tzw. kryteria Beersa omawiają leki, których stosowaniu u osób powyżej 65. r.ż. należy poświęcić specjalną uwagę. Do grupy I – leki niepolecane u pacjentów po 65. r.ż. – zalicza się m.in. środki cholinolityczne, benzodiazepiny i niebenzodiazepinowe leki nasenne. Leki z grupy II nie powinny być stosowane w przypadku współistnienia niektórych schorzeń – w artykule omówiono m.in. specyfikę farmakoterapii w chorobie wieńcowej, zawale mięśnia sercowego, przy upadkach w wywiadzie, bezsenności, chorobach układu pokarmowego i moczowego. W grupie III znajdują się leki, których stosowanie u osób starszych powinno być ograniczone i ostrożne.

Autorki podają przykłady kaskady lekowej, czyli włączania nowego leku z powodu wystąpienia działania niepożądanego leku pierwszego. Wynikiem takich sytuacji klinicznych może być tzw. jatrogenny zespół geriatryczny.

Uwzględniając specyfikę farmakoterapii u pacjentów w starszym wieku, sformułowano następujące praktyczne zasady:

• zawsze należy rozważyć, czy farmakoterapia jest konieczna;
• wybrać odpowiedni lek;
• zastosować odpowiedni sposób dawkowania;
• ograniczyć liczbę stosowanych leków;
• przed wdrożeniem leczenia ocenić sprawność poznawczą i fizyczną pacjenta;
• monitorować i weryfikować prowadzone leczenie;
• stosować jasne i łatwe schematy dawkowania (pisemna informacja dla pacjenta);
• zwrócić uwagę na znaczenie dobrej komunikacji z pacjentem.