Procesom  starzenia się układu odpornościowego towarzyszy wzrost częstości i nasilenia chorób infekcyjnych, zarazem obserwowane jest zmniejszenie efektywności szczepionek. Szczepienie osób po 65. roku życia szczepionkami stosowanymi w młodszych grupach wiekowych wykazuje mniejszą efektywność – osoby starsze wytwarzają mniej swoistych przeciwciał, komórek efektorowych, komórek pamięci immunologicznej oraz cytokin istotnych dla stymulacji układu odpornościowego.

Autor omawia możliwości zwiększenia skuteczności szczepień.

Strategia stosowania kolejnej dawki tej samej szczepionki z oceną miana przeciwciał po upływie miesiąca okazała się skuteczna np. w przypadku szczepień przeciwko SARS-CoV-2, wirusowi HBV, żółtej febry i japońskiego zapalenia mózgu – odporność osób starszych po trzeciej dawce nie różniła się istotnie od uzyskanej u młodych dorosłych.

Istnieją szczepionki specjalnie zaprojektowane z myślą o innej reaktywności układów odpornościowych seniorów. Niestety, żadna z modyfikowanych szczepionek przeciw grypie, dla których populacją docelową mają być osoby starsze, nie jest na razie dopuszczona do stosowania w Polsce.

Dopuszczone są natomiast – wykazujące skuteczność u osób powyżej 65 lat: szczepionka przeciwko inwazyjnej chorobie pneumokokowej (szczepionka koniugowana zawierająca antygeny 20 serotypów S. pneumoniae) oraz adiuwantowana szczepionka drugiej generacji przeciw wirusowi półpaśca (Herpes zoster).

Populacja osób starszych jest grupą wysokiego ryzyka wystąpienia niedożywienia (protein-energy malnutrition – PEM) z uwagi na zwiększone zapotrzebowanie białkowo-energetyczne i szereg różnych trudności w jego zaspokajaniu. PEM w populacji seniorów wiąże się postępującą utratą masy mięśniowej, a zatem pogorszeniem funkcji motorycznych i zespołem słabości. W celu skutecznej prewencji i wdrażania terapii konieczne jest jak najszybsze identyfikowanie pacjentów zagrożonych niedożywieniem lub tych, u których niedożywienie już występuje.

Autorka obszernie omawia kryteria rozpoznania niedożywienia: m.in. fenotypowe i etiologiczne kryteria GLIM oraz zastosowanie badań ankietowych (np. MNA lub SGA), badań antropometrycznych i biochemicznych, w tym monitorowanie parametrów odzwierciedlających stopień nasilenia degradacji białek mięśniowych.

Opieka żywieniowa – element kompleksowej oceny seniorów – polega m.in. na obejmowaniu tej grupy badaniami przesiewowymi i na pogłębionej analizie stanu odżywienia w odpowiednich przedziałach czasowych.

Model opieki koordynowanej, obejmujący pięć ścieżek: kardiologiczną, diabetologiczną, pulmonologiczną, endokrynologiczną oraz choroby nerek, wyraźnie zmienia sposób działania lekarzy POZ. Z jednej strony dotyczy to ich współpracy ze specjalistami, a z drugiej – z pielęgniarkami, dietetykami i koordynatorami tworzącymi zespół zajmujący się podstawową opieką zdrowotną. Jak podkreśla doktor Żuk, nastąpiła przy tym „zmiana paradygmatu”: „(…) pacjent też jest odpowiedzialny za swój stan zdrowia, pacjent musi rozumieć swoją chorobę, zarządzać swoją chorobą” – stąd rola działań edukacyjnych.

POZ-y, które przyjęły model opieki koordynowanej, mogą uzyskać dodatkowe środki finansowe: budżet powierzony, na wykonywanie konkretnych badań diagnostycznych i środki na prowadzenie programu profilaktyki cukrzycy i chorób układu krążenia. Ponadto: „Każdy POZ dostaje środki na jeden etat dla koordynatora na pięć tysięcy pacjentów (…)”.  Jak mówi Paweł Żuk: „Jednostki podstawowej opieki zdrowotnej, jeśli przygotują się do przejścia w tryb opieki koordynowanej, składają wniosek do swojego wojewódzkiego oddziału NFZ i od następnego miesiąca mogą przechodzić na ten rodzaj opieki.”

Opieka koordynowana szczególnie służy pacjentom z chorobami przewlekłymi.

Niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby (Nonalcoholic fatty liver disease – NAFLD) jest obecnie najczęściej występującym schorzeniem wątroby w populacji światowej. Według różnych szacunków może dotyczyć 15–35% Europejczyków. Mimo że patogeneza NAFLD nie została do końca poznana, istnieje powszechna zgoda badaczy co do tego, że rozwój choroby jest ściśle powiązany z zaburzeniami metabolicznymi. Pierwszą metodą leczenia NAFLD, na którą wskazują m.in. Rekomendacje PGE-NAFLD, jest modyfikacja stylu życia w kierunku obniżenia masy ciała i trwałej zmiany nawyków żywieniowych.

Epigenetyka bada mechanizmy, poprzez które czynniki środowiskowe oddziałują na komórki ludzkiego organizmu, czego skutkiem jest zaburzenie prawidłowego funkcjonowania genów w tych komórkach. Prace z ostatnich lat pokazują, że właśnie zmiany epigenetyczne mogą odgrywać znaczącą rolę w patogenezie chorób cywilizacyjnych, w tym cukrzycy typu 2. oraz niealkoholowego stłuszczenia wątroby. Badanie zespołu PUM miało na celu wykazanie, jaki jest molekularny mechanizm epigenetyczny, który decyduje o skuteczności dietoterapii w leczeniu NAFLD. Zastosowano sposób odżywiania oparty na zasadach diety śródziemnomorskiej (bogata w błonnik, fitofenole, przeciwutleniacze oraz jedno- i wielonienasycone kwasy tłuszczowe MUFA i PUFA). Interwencja dietetyczna spowodowała w badaniu poprawę parametrów biochemicznych takich jak cholesterol całkowity i cholesterol LDL, a przede wszystkim istotne statystycznie zmniejszenie stłuszczenia wątroby. Badając zmiany metylacji DNA w komórkach krwi obserwowano znaczne naprawienie zmian epigenetycznych, jakie wcześniej zaszły u pacjentów z NAFLD.

Dobra jakość snu jest jednym z warunków koniecznych do zachowania dobrego stanu zdrowia, a zła – nasila przebieg innych chorób, dlatego też, jak mówi profesor A. Wichniak, lekarz rodzinny powinien podczas oceny stanu zdrowia pacjenta uwzględnić pytania na ten temat.

Co istotne, u osób starszych zmieniają się preferowane pory snu. Następuje „przyspieszenie fazy snu” – skłonność do tego, by kłaść się spać wcześniej i wcześniej budzić. W skrajnych sytuacjach przesunięcie może wynosić nawet powyżej dwóch godzin w stosunku do średniej. „Zatem lekarz powinien pytać nie tylko o czas trwania snu i porę kładzenia się na spoczynek, ale też o to, czy skrócenie długości snu, które pacjent zgłasza, wpływa na pogorszenie funkcjonowania i samopoczucia w ciągu dnia” – podkreśla profesor Wichniak.

Ogromny problem związany jest z występowaniem bezdechu sennego: „(…) u osoby z bezdechem sen jest mało wartościowy, płytki, przerywany licznymi wybudzeniami – jeśli zaburzenie ma nasilenie umiarkowane lub ciężkie, koniecznie należy je leczyć.” (…) ”Kiedy starszy pacjent, otyły, skarży się na zmęczenie w ciągu dnia, większość lekarzy myśli o możliwości bezdechu sennego i zleca specjalistyczną diagnostykę.” Jak mówi profesor Wichniak, można by z powodzeniem przeprowadzać badania przesiewowe w domu pacjenta, rezerwując diagnostykę szpitalną dla przypadków powikłanych.

W leczeniu bezsenności pierwszym wyborem powinny być interwencje zmieniające styl życia – leki są obecnie zalecane głównie do leczenia krótkoterminowego, w przypadku gdy bezsenność jest nasilona. U seniorów leki muszą być podawane w niskich dawkach i tylko wtedy są bezpieczne. Ponadto wskazane są do stosowania krótkotrwałego, czyli od siedmiu do kilkunastu dni. Istotna jest rozmowa z pacjentem, „dialog motywujący” i zaznaczenie, że: ”jeśli na przykład pacjent zacznie w ciągu dnia zażywać więcej ruchu i skróci czas przebywania w łóżku, poprawa snu nie nastąpi następnej nocy, tylko będzie widoczna za cztery-sześć tygodni.”

Układ immunologiczny, wraz z systemem nerwowym i hormonalnym, tworzy triadę tzw. integracyjnych układów organizmu, co oznacza, że jest wszechstronnie zaangażowany w prawidłowe funkcjonowanie homeostazy człowieka. Starzenie się organizmu wiąże się ze znacznym osłabieniem funkcji układu odpornościowego i nasilającymi się stanami zapalnymi – te towarzyszące sobie procesy znane są jako immunostarzenie oraz inflammaging. Nie wiemy, które zjawisko jest pierwsze, a które wtórne, choć wiadomo, że zapalenie starcze przyczynia się do wzrostu zachorowalności i śmiertelności osób starszych oraz wpływa na jakość ich życia.

Obecnie trwają badania nad oszacowaniem tempa starzenia się układu immunologicznego danej osoby i próby tworzenia profilu odpornościowego ryzyka – takaocena może być markerem rozwoju lub nasilenia się chorób wieku podeszłego. Wśród czynników, których rolę badacze sugerują jako istotnych dla określania potencjalnego profilu ryzyka, wymienia się m.in.: zakażenie wirusem cytomegalii, zaburzenia metaboliczne i choroby degeneracyjne oraz czynniki środowiskowe (zanieczyszczenie środowiska, dieta, występowanie nadwagi/otyłości i aktywność fizyczna).